Podstawowym założeniem tej metody leczenia jest istnienie sfery niedostępnej nam bezpośrednio – nieświadomości. Nasza psychika wypiera w nieświadomość konfliktowe treści zagrażające nam w jakiś sposób.
Człowiek nie zdaje sobie sprawy z pewnych treści wywołujących przykre i bolesne uczucia, przekraczają one pewien poziom poczucia winy, lęku czy wstydu. Dostępu do nich strzegą mechanizmy obronne, z których jednym z najistotniejszych jest wyparcie, które chroni przed uświadomieniem sobie nieprzyjemnych przeżyć.
Nieświadomość wpływa na nasze relacje z ludźmi i na nas samych. Nieświadomie przenosimy niektóre nasze doświadczenia z wcześniejszych doświadczeń z ważnymi dla nas ludźmi, najczęściej rodzicami, na ważne dla nas osoby w życiu. Doświadczenia z dzieciństwa w istotny sposób wpływają na nasze życie, z czego w dużej mierze nie zdajemy sobie sprawy. Psychoterapia psychoanalityczna pozwala rozwiązać ten problem poprzez analizowanie nieświadomych treści, snów, skojarzeń. Wydobywanie od pacjenta konfliktowych treści, analizowanie ich stanowi często trudną sytuację. Analizowanie niektórych treści może budzić w pacjencie wstyd lub poczucie winy. Powoduje to czasem występowanie oporu w docieraniu do tych treści. Terapeuta pomaga pokonać tę trudność aby pacjent mógł uwolnić się od tego ograniczenia. Pomaga ujmować w słowa emocje i przeżycia pacjenta. Podstawowa ideą psychoterapii psychoanalitycznej jest stopniowe pogłębianie rozumienia siebie. Terapia nie daje rozwiązania raz na zawsze wszelkich problemów, ale pomaga dojść do zrozumienia istoty trudności, które blokują rozwój człowieka.
Psychoterapia analityczna jest pomocna w leczeniu osób z zaburzeniami lękowymi, depresyjnymi, obsesyjnymi. Jest terapią dla osób ciekawych siebie i zmotywowanych do długoterminowej, głębokiej pracy nad sobą.